Hoe vormen de associaties zich?

(…) Wanneer men werkelijk in het economisch leven wil ingrijpen op een manier die ergens toe leidt, dan gaat het erom dat men op een levende manier ingrijpt in de consumptie en productie. Er moeten zich associaties vormen die de mogelijkheid hebben ook werkelijk effect uit te oefenen op het economisch proces.

Daarbij is het natuurlijk zo dat wanneer zich hier of daar een enkele associatie vormt, deze weliswaar in principe juist kan zijn maar toch geen positieve invloed kan uitoefenen; dat is pas mogelijk wanneer het associatieve principe door de driegeleding van het sociale organisme werkelijk in brede zin kan functioneren. Voortdurend vragen de mensen: hoe vormen de associaties zich?

Beste aanwezigen, zolang men nog met elkaar twist over de vraag of nu aan de ene kant de producenten zich moeten samenvoegen tot associaties en of aan de andere kant de consumenten zich moeten samenvoegen om vervolgens in samenspraak met elkaar het een en ander vast te stellen, zolang is de associatiegedachte nog op lange na niet verwerkelijkt. Bij deze associatiegedachte gaat het er natuurlijk helemaal niet om dat allerlei commissies met elkaar om de tafel gaan zitten en associaties gaan vormen - nee, het gaat erom dat de associaties zich vanuit het economisch leven zelf vormen. (…)

Enige tijd voor de oorlog was er een lid van onze Vereniging die bakker was; hij bakte brood, produceerde dus brood, met alles wat daarmee samenhangt. Toen ontstond de gedachte om iets te vormen wat in eerste instantie als een soort model, een voorbeeld, dienen kon. We hadden de Antroposofische Vereniging, antroposofen eten ook brood en waren onderling al verenigd dus was niets makkelijker dan dat men de broodproducent met de antroposofen samenbracht. De bakker had daarmee zijn consumenten, en zo was de associatie gevormd. Natuurlijk is het zo dat wanneer een dergelijk initiatief op zichzelf staat, het alle mogelijke gebreken kan hebben. Dat was in dit geval ook zo. De producent had allerlei grillen en kuren en daardoor kwam het geheel in een verkeerd vaarwater terecht. Maar daar gaat het uiteindelijk niet om. Een associatie ontstaat vanzelf vanuit een organische verbinding van consumenten met producenten, waarbij natuurlijk doorgaans de producent het initiatief moet nemen – en dan zal deze associatie zichzelf in de praktijk bewijzen. (…)

Rudolf Steiner bij een vragenbeantwoording op 5 oktober 1920, Dornach (uit: Soziale Ideen – Soziale Wirklichkeit – Soziale Praxis, GA 337b – vert. jh)